"โรคห่า สมัยปลายอยุธยา" เรื่องเล่าจากคอลัมน์ "รุ่นเก๋า...เล่าเกร็ด" บนแอป 2read
ท่ามกลางบรรยากาศของโรคระบาด COVID-19 สายพันธุ์ต่างๆ ในช่วงนี้ ทำให้หวนไปนึกถึงโรคระบาดที่เคยเกิดขึ้นในอดีต โดยเฉพาะในสมัยกรุงศรีอยุธยา ซึ่งได้เคยเกิดโรคระบาดใหญ่ที่มีคนล้มตายเป็นจำนวนมากมาแล้วหลายต่อหลายครั้ง
คนโบราณเขาเรียกโรคระบาดแบบนี้ว่า “โรคห่า”
วันนี้เราจะย้อนไปดู “โรคห่า” ในสมัยปลายอยุธยากันครับ
“โรคห่า” ในสมัยอยุธยา
มาปรับทัศนคติกันก่อนเลย...
คำว่า “โรคห่า” เป็นคำที่คนโบราณเขาใช้เรียกโรคอะไรก็ได้ที่มันระบาดหนักๆ แล้วมีคนตายกันเยอะๆ
คือไม่จำเป็นว่าจะต้องเป็นอหิวาตกโรคเท่านั้นนะครับ ขอแค่มันระบาดหนัก แล้วมีคนตายกันเป็นเบือ คนโบราณท่านก็จะเรียกว่า “โรคห่า” หรือ “ห่าลง” กันทั้งนั้น
(ซึ่งถ้าเป็นสมัยนี้ ผมเชื่อว่า COVID-19 ก็น่าจะถือเป็น “โรคห่า”ได้เช่นกัน)
และคำว่า “ห่า” ในกรณีแบบนี้ก็ไม่ใช่คำหยาบแต่อย่างใด
“โรคห่า”ในอยุธยาเกิดขึ้นมาแล้วหลายครั้ง และเท่าที่ผมรวบรวมจากหลักฐานต่าง ๆ มาได้ มีดังนี้
1. ก่อนสถาปนากรุงศรีอยุธยา
“โรคห่า” ที่ระบาดในครั้งนั้น น่าจะเป็น กาฬโรค เพราะถ้าไปสืบค้นไทม์ไลน์ของประวัติศาสตร์โลก จะพบการแพร่ระบาดอย่างหนักของกาฬโรคช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 14 (ตรงกับช่วงอยุธยาตอนต้น) ตอนนั้นมันระบาดหนักทั้งในยุโรป ตะวันออกกลาง และจีน ซึ่งเมื่อสำเภาจีนเข้ามาติดต่อค้าขายกับบ้านเมืองแถบนี้ ก็อาจนำพาเชื้อกาฬโรคติดมาด้วยก็เป็นได้
2. สมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ
พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ บันทึกไว้ว่า
“ศักราช 816 จอศก ครั้งนั้นคนทั้งปวงเกิดทรพิษตายมากนัก”
ส่วนพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) บันทึกไว้ว่า
“ศักราช 802 ปีวอกโทศก ครั้งนั้นคนออกทรพิษตายมากนัก”
ถึงแม้ตัวเลขศักราชของพงศาวดารทั้ง 2 ฉบับจะต่างกันหลายปี แต่เอาเป็นว่า ในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ กรุงศรีอยุธยาได้เกิดการระบาดครั้งใหญ่ของไข้ทรพิษ จนทำให้ผู้คนล้มตายเป็นจำนวนมากก็แล้วกัน
3. สมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4 (หน่อพุทธางกูร)
ในครั้งนั้นเกิดการระบาดอย่างหนักของไข้ทรพิษ ผู้คนทั้งในและนอกพระนครก็ล้มตายกันเป็นเบือ แต่เนื่องจากผมมีข้อมูลไม่มากพอ ดังนั้นผมจะไม่ลงรายละเอียด
4. สมัยสมเด็จพระเพทราชา
ดูเหมือนว่าครั้งนี้จะเป็น “ห่าลง” ครั้งใหญ่ในสมัยอยุธยา ถึงแม้พงศาวดารไทยจะไม่ได้บันทึกรายละเอียดไว้มากนัก แต่โชคดีที่เรามีจดหมายของบาทหลวงชาวฝรั่งเศสอยู่ 2 ฉบับ ที่เขาเขียนรายงานเหตุการณ์ถึงกันอยู่ตลอด เขาบันทึกไว้เลยว่า ในตอนนั้นได้เกิดการระบาดหนักของ ไข้ทรพิษ และมีคนตายกันมากถึงเกือบๆ 80,000 ชีวิตเลยทีเดียว
5. สมัยสมเด็จพระเจ้าท้ายสระ
เรื่องนี้ผมอ่านไม่เจอในพงศาวดารไทยเลย แต่ก็พบโดยบังเอิญว่า มันไปปรากฏในจดหมายของบาทหลวงชาวฝรั่งเศส 2 ฉบับ ที่เล่าว่าได้เกิดไข้ทรพิษขึ้นในปี ค.ศ. 1712-1713 (พ.ศ. 2225-2226) ซึ่งถ้าเทียบเลขศักราชแล้วก็จะเป็นช่วงแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าท้ายสระ
ซึ่งเรื่องโรคห่า (ไข้ทรพิษ) ที่ระบาดหนักในสมัยสมเด็จพระเพทราชา และสมัยสมเด็จพระเจ้าท้ายสระ นี่แหละ ที่ผมจะเอารายละเอียดมาเล่าให้ในบทความนี้
โรคห่าสมัยพระเพทราชา ในพงศาวดารไทย
พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) บันทึกเรื่องนี้ว่าเกิดขึ้นใน จ.ศ. 1060 ปีเถาะ เอกศก (ประมาณ พ.ศ. 2241) ดังนี้
“ขณะนั้นให้เกิดพยาธิโรคาป่วยไข้ ชนก็ตายเป็นอันมากในปีนั้นน้ำมากเหลือขนาด ท่วมไร่นาเรือกสวน”
ฉบับพันจันบอกเราแค่เพียงว่าได้เกิดโรคระบาดขึ้น ทำให้คนตายเป็นจำนวนมาก แต่ไม่ได้บอกว่าเป็นโรคอะไร และไอ้ที่ว่าคนตาย “เป็นอันมาก” นี่มันมากแค่ไหน
แต่อย่างไรก็ดี ข้อความนี้ในฉบับพันจัน ก็พอจะเป็นเงื่อนงำบางอย่างให้เราสืบหาข้อมูลเพิ่มเติมได้ต่อไป
โรคห่าสมัยพระเพทราชา ในจดหมายบาทหลวงฝรั่งเศส
เรื่องนี้ปรากฏในจดหมายของบาทหลวงฝรั่งเศส 2 ฉบับ
ฉบับแรกเป็นของ มองซิเออร์ปินโต (หรือ อ็องตวน ปินโต / ปิงตู) ซึ่งเขาเขียนไปถึงมองซิเออร์บาส์เซต์ ลงวันที่ 10 มิถุนายน ค.ศ. 1696 (พ.ศ. 2239) ซึ่งเป็นสมัยสมเด็จพระเพทราชา
ในจดหมายฉบับนี้ บาทหลวงปินโต (มองซิเออร์ปินโต) ได้เขียนเล่าไว้ว่า
ในกรุงศรีอยุธยาตอนนั้นเกิดภัยแล้ง อาหารการกินก็มีราคาแพงขึ้นมาก นอกจากนั้นยังเกิดเพลิงไหม้บ่อยๆ ไม่ว่าทางวังหลวงจะพยายามป้องกันระมัดระวังสักแค่ไหนก็ตาม
น้ำในแม่น้ำก็ขุ่นและเขียวไปหมด จนแทบจะไม่เหลือน้ำให้กินให้ใช้กันมาหลายวัน อากาศก็ร้อนจัดจนแทบจะทนไม่ได้... และแล้วก็ได้เกิดโรคร้ายขึ้น
บาทหลวงปินโตเล่าว่า ก่อนจะมีไข้ทรพิษ ได้เกิดโรคชนิดหนึ่งขึ้นก่อน โดยคนป่วยจะมีเลือดออกปากและจมูกได้ 2-3 วันก็จะตายลง จากนั้นก็เกิดไข้ทรพิษเข้ามาแทรกทั่วทั้งราชอาณาจักร ทั้งเด็ก ผู้ใหญ่ คนแก่ เป็นไข้ทรพิษล้มตายเป็นจำนวนมาก
โดยตั้งแต่เดือนมกราคม ค.ศ.1696 (พ.ศ. 2239) มีคนตายในกรุงศรีอยุธยาถึงเกือบ 80,000 คน ตายกันเยอะจนตามวัดต่างๆ แทบไม่เหลือที่ให้ฝังศพ แม้แต่ที่โล่งตามทุ่งนาก็มีแต่ศพทั้งนั้น
ลำพังแค่วัดใกล้โรงเรียนของท่านแค่แห่งเดียวนี่ ภายใน 3 เดือนที่ผ่านมาก็ได้ฝังศพไปถึง 4,200 ศพเข้าไปแล้ว นี่ยังไม่นับที่อื่นๆ อีกมหาศาล
บาทหลวงปินโตเล่าต่อไปว่า ทางราชสำนักของสมเด็จพระเพทราชา ก็ได้จัดสวดมนต์ทำบุญหลายพันอย่าง และได้มีรับสั่งให้หมอออกตระเวนรักษาคนป่วย พระราชทานยา และแจกเงินเป็นทานถ้วนหน้ากัน
ส่วนท่านสังฆราชหลุยส์ ลาโน (สังฆราช เดอ เมเตลโลโปลิส) ก่อนที่ท่านจะถึงแก่กรรมก็ได้ให้คำแนะนำไว้ว่า ให้คนถ่ายเลือดออก เพื่อป้องกันไม่ให้ป่วย (เป็นวิธีการรักษาโรคของคนสมัยก่อน) และสมเด็จพระเพทราชาก็ทรงเห็นชอบ จึงทรงออกประกาศให้ราษฎรปฏิบัติตามคำแนะนำของท่านสังฆราช ช่วงนั้นบาทหลวงก็ได้วิ่งช่วยคนทุกหนทุกแห่งตัวท่านบาทหลวงปินโตเอง ก็ออกวิ่งไปรักษาคนทั่วทุกแห่งเหมือนมิชันนารีคนอื่นๆ แต่ในไม่ช้าคนไข้ก็เต็มมือ และนักเรียนในโรงเรียนสามเณรก็ค่อยๆ ทยอยล้มตายลง (และต่อมาไม่นาน ท่านบาทหลวงปินโตก็ล้มป่วย และถึงแก่กรรมลงเช่นกัน)
จดหมายฉบับต่อไปเป็นของบาทหลวงฝรั่งเศส มองซิเออร์โปเกต์ เขียนถึงผู้อำนวยการคณะต่างประเทศ ลงวันที่ 12 ธันวาคม ค.ศ.1696 (พ.ศ.2239)
ซึ่งจดหมายฉบับนี้ก็เขียนเล่าไปในทางเดียวกับของบาทหลวงปินโต โดยบาทหลวงโปเกต์เล่าว่า...
ภาวะฝนแล้งและน้ำน้อยในกรุงศรีอยุธยา ได้เกิดขึ้นต่อเนื่องข้ามปี คือนับวันก็ยิ่งแล้งลงเรื่อยๆ ถึงขนาดในหน้าน้ำหลาก ซึ่งตามปกติน้ำจะต้องล้นเข้าท่วมพื้นที่รอบพระนคร แต่ในปีนั้นก็ไม่มีน้ำจะให้หลากเลยทีเดียว เรียกว่าแล้งหนักหนาสาหัสมากๆ
ราคาข้าวไม่ใช่แค่แพงเท่านั้น แต่ยังหาซื้อไม่ได้เลยด้วย
บาทหลวงโปเกต์เล่าว่า ความแห้งแล้งครั้งนี้ได้ทำให้เกิดไข้ทรพิษขึ้นหลายชนิด โดยท่านใช้คำว่า “บางอย่างก็ดำ บางอย่างก็แดง” ซึ่งการระบาดของไข้ทรพิษ ได้ทำให้ผู้คนทั้งเด็กทั้งผู้ใหญ่ล้มตายกันเป็นจำนวนมาก
สมเด็จพระเพทราชา ก็ทรงพยายามช่วยเหลือราษฎรทุกอย่าง ทางวัดพุทธได้อัญเชิญพระพุทธรูปออกแห่เพื่อขอฝน ส่วนทางคณะบาทหลวงก็จัดพิธีสวดมนต์ แล้วอีกไม่นานก็เริ่มมีฝนตกลงมา และตกเรื่อยไปตั้งแต่เดือนกันยายน ตุลาคม พฤศจิกายน น้ำในแม่น้ำเริ่มเพิ่มมากขึ้นจนล้นไปท่วมทุ่งนาอยู่ได้ประมาณ 2 เดือน และก็เริ่มเกี่ยวข้าวกันได้บ้าง
นั่นคือรายละเอียดของโรคห่า (ไข้ทรพิษ) ระบาดในสมัยสมเด็จพระเพทราชา จากจดหมายของท่านบาทหลวงปินโต และท่านบาทหลวงโปเกต์
โรคห่าสมัยพระเจ้าท้ายสระ ในจดหมายบาทหลวงฝรั่งเศส
อย่างที่ได้บอกไปในตอนต้นนะครับ เรื่องโรคห่าในสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระนี้ ผมอ่านเจอโดยบังเอิญ ในจดหมายของบาทหลวงฝรั่งเศส 2 ฉบับ ซึ่งบันทึกเรื่องราวไว้ตรงกัน และช่วงเวลาที่เกิดการระบาดก็ใกล้เคียงกัน
เริ่มที่จดหมายฉบับแรก เป็นของมองเซนเยอร์ เดอ ซีเซ เขียนถึงผู้อำนวยการคณะต่างประเทศ ลงวันที่ 14 ธันวาคม ค.ศ. 1712 (พ.ศ. 2255) ซึ่งเป็นช่วงแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ
จดหมายฉบับนี้เขียนไว้แค่สั้นๆ มีแค่ย่อหน้าเดียวเท่านั้น โดย มองเซนเยอร์ เดอ ซีเซ เขียนเล่าไว้ว่า...
ได้เกิดไข้ทรพิษมาได้ 5-6 เดือนแล้ว (คงจะเริ่มระบาดประมาณเดือนมิถุนายน) และจนถึงตอนที่เขียนจดหมายก็ยังคงระบาดอยู่ มีผู้คนในอยุธยาล้มตายเป็นจำนวนมาก ทางคณะบาทหลวงก็ได้พยายามช่วยเหลือครอบครัวผู้ป่วยทุกอย่าง รวมทั้งออกไปช่วยรักษาคนตามในเมืองและหมู่บ้านต่างๆ (ถึงบางหมู่บ้านต้องเดินทางไกล 3-4 ไมล์ก็ต้องไป)
นอกจากช่วยรักษาชาวบ้านแล้ว เหล่าบาทหลวงยังต้องซื้อข้าวมาเลี้ยงคนยากจนด้วย แม้ว่าราคาข้าวจะแพง และหาซื้อยากแค่ไหนก็ตาม
มองเซนเยอร์ เดอ ซีเซ เขียนเล่าไว้ในจดหมายสั้นๆ เพียงเท่านี้นะครับ
จดหมายฉบับต่อไปเป็นของ มองเซนเยอร์เดอบูร์ ซึ่งเคยเป็นบาทหลวงระดับบิชอป ที่เมืองตังเกี๋ยฝ่ายตะวันตก ท่านได้เขียนจดหมายถึง มองซิเออร์เตเซีย ลงวันที่ 10 กันยายน ค.ศ. 1713 (พ.ศ.2256) ซึ่งตรงกับสมัยพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ
จดหมายฉบับนี้ช่วยขยายรายละเอียดของโรคห่าได้มากขึ้น
มองเซนเยอร์เดอบูร์ เขียนเล่าไว้ว่า...
คณะของท่านได้เดินทางมาถึงกรุงศรีอยุธยาตั้งแต่วันที่ 1 มีนาคม โดยสภาพของกรุงศรีอยุธยาในตอนนี้ แตกต่างจากที่ท่านเคยเข้ามาครั้งแรกเมื่อ 50 ปีที่แล้วอย่างมาก
อยุธยาในตอนนี้ เรือค้าขายของพ่อค้าต่างประเทศไม่พลุกพล่านเหมือนเมื่อ 50 ปีก่อน หรือถ้าจะให้เปรียบเทียบกันจริงๆ แล้ว กรุงศรีอยุธยาแทบจะกลายเป็นเหมือนป่าที่ร้างผู้คนเลยทีเดียว เพราะจำนวนประชากรลดลงไปกว่าครึ่ง
มองเซนเยอร์เดอบูร์ บอกว่า เมื่อต้นปี ค.ศ. 1713 (พ.ศ. 2256) ได้เกิดไข้ทรพิษระบาดขึ้นในกรุงศรีอยุธยา เป็นผลให้ผู้คนล้มตายกันไปตั้ง “ครึ่งเมือง" นอกจากนั้นยังได้เกิดภาวะข้าวยากหมากแพง ผู้คนได้รับความเดือดร้อนแสนสาหัส ราคาข้าวตามปกติเคยซื้อกันในราคา 1 เหรียญ แต่ตอนนี้ 10 เหรียญก็ยังแทบจะหาซื้อกันไม่ได้
ซึ่งการมากรุงศรีอยุธยาของท่านในครั้งนี้ ท่านได้พาชายชาวตังเกี๋ยมาด้วย 20 ชีวิต เพราะเข้าใจว่าอยุธยาคงจะยังเป็นเมืองอุดมสมบูรณ์เหมือนเมื่อ 50 ปีก่อน แต่พอมาเจอแบบนี้ ก็ทำให้คณะของท่านได้รับความลำบากอย่างมากทีเดียว
และทั้งหมดนั้นคือบันทึกเรื่อง “โรคห่า” ครั้งใหญ่ที่เกิดขึ้นในช่วงปลายกรุงศรีอยุธยา ทั้งจากพงศาวดารของไทย และจากจดหมายของบาทหลวงชาวฝรั่งเศส ซึ่งได้ช่วยให้รายละเอียดเหตุการณ์ครั้งนั้นไว้ได้ดีเหลือเกิน
::: อ้างอิง :::
พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), พระราชพงศาวดาร ฉบับหลวงประเสริฐ และคำให้การชาวกรุงเก่า. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ศรีปัญญา, 2559.
จดหมายเหตุของคณะบาทหลวงฝรั่งเศสซึ่งเข้ามาตั้งครั้งกรุงศรีอยุธยา : บาทหลวงโลเน รวบรวมพิมพ์ เมื่อ ค.ศ. 1920 (พ.ศ. 2463). นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2562.
อยุธยา จากสังคมเมืองท่านานาชาติ สู่มรดกโลก / กำพล จำปาพันธ์. กรุงเทพฯ:สำนักพิมพ์มิวเซียมเพรส, 2560.
เรื่องและภาพ : หอย อภิศักดิ์
- 4
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2024 Blockdit
