สัมปชัญญะ 4
-ความรู้ตัว
-ความรู้ตัวทั่วพร้อม
-ความรู้ชัด, ความรู้ทั่วชัด
-ความตระหนัก
(clear comprehension; clarity of consciousness; awareness)
[189]
1. สาตถกสัมปชัญญะ
-รู้ชัดว่ามีประโยชน์ หรือ
-ตระหนักในจุดหมาย คือ
รู้ตัวตระหนักชัดว่า
-สิ่งที่กระทำนั้นมีประโยชน์ตามความมุ่งหมายอย่างไรหรือไม่ หรือว่า
-อะไรควรเป็นจุดมุ่งหมายของการกระทำนั้น เช่น
ผู้เจริญกรรมฐาน เมื่อจะไป ณ ที่ใดที่หนึ่ง มิใช่สักว่ารู้สึกหรือนึกขึ้นมาว่าจะไปก็ไป แต่ตระหนักว่า
เมื่อไปแล้ว จะได้ปีติสุขหรือความสงบใจ ช่วยให้เกิดความเจริญโดยธรรม จึงไป
โดยสาระคือ ความรู้ตระหนักที่จะเลือกทำสิ่งที่ตรงกับวัตถุประสงค์หรืออำนวยประโยชน์ที่มุ่งหมาย
(clear comprehension of purpose)
2. สัปปายสัมปชัญญะ
-รู้ชัดว่าเป็นสัปปายะ หรือ
-ตระหนักในความเหมาะสมเกื้อกูล คือ
รู้ตัวตระหนักชัดว่า
สิ่งของนั้น, การกระทำนั้น, ที่ๆ จะไปนั้น เหมาะกันกับตน, เกื้อกูลแก่สุขภาพ แก่กิจ, เอื้อต่อการสละละลดแห่งอกุศลธรรมและการเกิดขึ้นเจริญงอกงามแห่งกุศลธรรม
จึงใช้, จึงทำ, จึงไป, หรือเลือกให้เหมาะ เช่น
-ภิกษุใช้จีวรที่เหมาะกับดินฟ้าอากาศและเหมาะกับภาวะของตนที่เป็นสมณะ
-ผู้เจริญกรรมฐานจะไปฟังธรรมอันมีประโยชน์ในที่ชุมนุมใหญ่ แต่รู้ว่ามีอารมณ์ซึ่งจะเป็นอันตรายต่อกรรมฐาน ก็ไม่ไป
โดยสาระคือ ความรู้ตระหนักที่จะเลือกทำแต่สิ่งที่เหมาะสบายเอื้อต่อกาย, จิต, ชีวิต, กิจ, พื้นภูมิ, และภาวะของตน
(clear comprehension of suitability)
3. โคจรสัมปชัญญะ
-รู้ชัดว่าเป็นโคจร หรือ
-ตระหนักในแดนงานของตน คือ
รู้ตัวตระหนักชัดอยู่ตลอดเวลาถึงสิ่งที่เป็นกิจ, หน้าที่, เป็นตัวงาน, เป็นจุดของเรื่องที่ตนกระทำ ไม่ว่าจะไปไหนหรือทำอะไรอื่น ก็รู้ตระหนักอยู่ ไม่ปล่อยให้เลือนหายไป
มิใช่ว่าพอทำอะไรอื่น หรือไปพบสิ่งอื่นเรื่องอื่น ก็เตลิดเพริดไปกับสิ่งนั้นเรื่องนั้น เป็นนกบินไม่กลับรัง โดยเฉพาะการไม่ทิ้งอารมณ์กรรมฐาน ซึ่งรวมถึงการบำเพ็ญจิตภาวนาและปัญญาภาวนาในกิจกรรมทุกอย่างในชีวิตประจำวัน
โดยสาระคือ ความรู้ตระหนักที่จะคุมกายและจิตไว้ให้อยู่ในกิจ ในประเด็น หรือแดนงานของตน ไม่ให้เขว, เตลิด, เลื่อนลอย, หรือหลงลืมไปเสีย
(clear comprehension of the domain)
4. อสัมโมหสัมปชัญญะ
-รู้ชัดว่าไม่หลง หรือ
-ตระหนักในตัวเนื้อหาสภาวะ
ไม่หลงใหลฟั่นเฟือน คือเมื่อไปไหน, ทำอะไร, ก็รู้ตัวตระหนักชัดในการเคลื่อนไหว หรือในการกระทำนั้น และในสิ่งที่กระทำนั้น ไม่หลง, ไม่สับสนเงอะงะฟั่นเฟือน เข้าใจล่วงตลอดไปถึงตัวสภาวะในการกระทำที่เป็นไปอยู่นั้น ว่าเป็นเพียงการประชุมกันขององค์ประกอบและปัจจัยต่างๆ ประสานหนุนเนื่องกันขึ้นมาให้ปรากฏ เป็นอย่างนั้น หรือสำเร็จกิจนั้นๆ รู้ทันสมมติ ไม่หลงสภาวะเช่นยึดเห็นเป็นตัวตน
โดยสาระคือ ความรู้ตระหนัก ในเรื่องราว, เนื้อหา, สาระ, และสภาวะของสิ่งที่ตนเกี่ยวข้องหรือกระทำอยู่นั้น ตามที่เป็นจริงโดยสมมติสัจจะ หรือตลอดถึงโดยปรมัตถสัจจะ มิใช่พรวดพราดทำไป หรือสักว่าทำ มิใช่ทำอย่างงมงายไม่รู้เรื่อง และไม่ถูกหลอกให้ลุ่มหลงหรือเข้าใจผิดไปเสียด้วยความพร่ามัว หรือด้วยลักษณะอาการภายนอกที่ยั่วยุ หรือเย้ายวนเป็นต้น
(clear comprehension of non-delusion, or of reality)
อ้างอิง
พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม
สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ป.อ. ปยุตฺโต)
พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต)
พระธรรมปิฎก (ประยุทธ์ ปยุตฺโต)
สัมปชัญญะ 4
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2025 Blockdit
