วินทร์ เลียววาริณ
ชําแหละตรรกะวิบัติ
Blockdit Originals ซีรีส์บทความพิเศษ
อาชีพโบราณหนึ่งที่ไม่เคยล้าสมัย แม้ผ่านกาลเวลามาหลายพันปีคือหมอดู โลกในศตวรรษที่ 21 ก็มีคนเชื่อหมอดูไม่ต่างจากสมัยโบราณ
เหตุผลหนึ่งที่สนับสนุนหมอดูซึ่งเราได้ยินเสมอคือ “ถ้าหลักการหมอดูไม่จริง ทํา ไมมันอยู่มานานหลายพันปี”
และ
“อะไรที่อยู่มายาวนานขนาดนี้ย่อมจะต้องดีแน่ๆ”
สังเกตไหมว่าคนจํานวนมากติดนิสัยใช้เหตุผลแบบนี้ เช่น
“ร้านขาหมูนายฮงเปิดมา 80 ปีแล้ว ก็ต้องอร่อยซี”
นี่เป็นการโยงว่า การเปิดร้านมานานแสดงว่าอร่อย ไม่เช่นนั้นคนคงไม่ซื้อ แต่มันไม่ใช่ตรรกะ เพราะร้านนายฮงอาจเป็นร้านเดียวในเมืองนั้น อาจตั้งอยู่ในทําเลที่เหมาะสม อาจขายถูกกว่าร้านอื่นๆ การที่ร้านอยู่นานอาจไม่ใช่เพราะความอร่อย
เช่นกัน ประโยค “หมอดูอยู่มานานหลายพันปีย่อมดี” ฟังดูเป็นตรรกะอย่างยิ่ง แต่ลองมองลึกอีกนิด จะพบว่ามันไม่เกี่ยวข้องกัน มีตัวอย่างมากมายที่เข้าข่าย ‘อยู่มานานหลายพันปี’ และไม่ใช่สิ่งดี ยกตัวอย่าง เช่น การค้าทาสมีมานานมาก ปัจจุบันก็ยังมีการค้าแรงงานเด็กซึ่งเราก็รู้ว่าไม่ใช่เรื่องดี การกดขี่สตรีก็ปรากฏมานานหลายพันปีเช่นกัน จนวันนี้เราก็ยังต้องเรียกร้องสิทธิสตรีกันอยู่
ยาผีบอกก็มีมานานหลายพันปี ลองถามตัวเองว่า หากเราเกิดไส้ติ่งแตกในวันนี้ จะกินยาผีบอก หรือจะไปรับการผ่าตัดไส้ติ่งทิ้ง และรีบฆ่าเชื้อในช่องท้อง?
“อยู่มานานจึงดี” เป็นตัวอย่างหนึ่งของสิ่งที่เรียกว่า ตรรกะวิบัติ (fallacy) ตรรกะที่เป็นความเท็จ หรือบิดเบือนความจริง
สังคมทุกวันนี้อุดมด้วย fallacy
fallacy คือการใช้ตรรกะผิดเพี้ยนเป็นเหตุผลรองรับการสนทนาหรือข้อเขียนหรือข้อโต้แย้ง มักฟังดูดี มีเหตุผล แต่ผิดเพี้ยน
fallacy อาจเกิดขึ้นด้วยความไม่ตั้งใจหรือตั้งใจ เพื่อหวังผลของการโน้มน้าวใจคนฟัง คนที่ฟังเผินๆ ไม่ชอบคิดแย้ง ไม่วิเคราะห์คํา พูด หรือเชื่อถือคนพูด ก็อาจตกหลุมตรรกะวิบัติได้ง่าย โดยเฉพาะเมื่อคนพูดที่มีการศึกษาสูง พูดศัพท์ยากๆ หรือท่าทางมีความรู้
เราพบตรรกะวิบัติมากมายในสื่อแขนงต่างๆ มันกลายเป็นส่วนหนึ่งของสังคมไปแล้ว ยกตัวอย่าง เช่น
“นายสมัยศาสตร์เรียนจบปริญญาเอกตั้งแต่อายุ 18 ย่อมเป็นคนฉลาดปราดเปรื่อง”
นี่คือการสรุปว่าเรียนจบเร็วคือฉลาด อาจจะใช่ แต่ก็อาจจะไม่ใช่
“นายไชยยศเกิดในตระกูลรำ่รวยล้นฟ้า จึงไม่มีความจํา เป็นต้องโกง”
ประวัติศาสตร์ก็บันทึกมาตลอดว่า คนที่ร่ำ รวยล้นฟ้าโกงบ้านเมืองฉิบหายวายป่วงอย่างไร
หลักการสร้างตรรกะวิบัติไม่ต้องไปหาความเท็จมาพูด ใช้ความจริงนั่นแหละ เพียงแต่บิดเบือนหน่อย หรือพูดความจริงไม่ครบถ้วน
ในวงการวรรณกรรม เราใช้หลัก ‘จับแพะชนแกะ’ เพื่อสร้างสรรค์เรื่องแปลกๆ ใหม่ๆ แต่คนอ่านไม่ถูกหลอก เพราะรู้แต่ต้นว่ามันเป็นเรื่องแต่ง แต่การจะรู้ว่าคํา พูดหนึ่งเป็นตรรกะวิบัติหรือไม่ ต้องวิเคราะห์สถานเดียว
หลักการสร้างตรรกะวิบัติไม่ยาก เช่น
- เบี่ยงประเด็นไปยังประเด็นอื่นที่ไม่เกี่ยวข้อง
- สรุปหรืออนุมานเอาเองจากความคิดที่ตั้งธงมาก่อน ไม่ใช่จากหลักฐาน
- ใช้หลักฐานจริง แต่ผิดบริบท
- ด่วนสรุปโดยที่หลักฐานไม่เพียงพอ
- ยัดเยียดความคิดว่าทุกคนเห็นด้วย
- หาตัวอย่างเปรียบเทียบที่ผิดหรือเบี่ยงจุดสนใจ
- ใช้เหตุผลของเรื่องหนึ่งไปสรุปอีกเรื่องหนึ่ง
- อ้างว่าการไม่มีหลักฐานก็คือหลักฐาน
- เน้นเฉพาะข้อมูลเพียงบางส่วนซึ่งไม่ได้เป็นตัวแทนของข้อมูลทั้งหมด
ฯลฯ
ตรรกะวิบัติมิได้เพิ่งถือกําเนิดในยุคโซเชียล เน็ตเวิร์ก มันมีมาตั้งแต่สมัยกรีก
โบราณแล้ว
“คอร์ริสคัสแตกต่างจากโซเครติส”
“โซเครติสเป็นมนุษย์”
“ดังนั้นคอร์ริสคัสแตกต่างจากมนุษย์”
บ่อยครั้งเราสามารถใช้คําพูดที่ถูกมาสรุปผิด ตัวอย่าง เช่น
“นายเฮงค้าขายเก่ง” (ถูก)
“นายเฮงเป็นคนจีน” (ถูก)
“คนจีนค้าขายเก่ง” (ผิด)
“พวกที่วางระเบิดอาคารสนามบินแห่งนั้นเป็นคนอาหรับ” (ถูก)
“พวกที่วางระเบิดอาคารสนามบินแห่งนั้นเป็นพวกหัวรุนแรง” (ถูก)
“คนอาหรับเป็นพวกหัวรุนแรง” (ผิด)
เราเรียกตรรกะวิบัติแบบนี้ว่า Formal Fallacy เอาความจริงมาผสมกันให้ไม่จริง
“ยางพาราปลูกขึ้นในภาคใต้”
“ยางพาราปลูกขึ้นในภาคตะวันออก”
“ดังนั้นยางพาราก็ต้องปลูกขึ้นในภาคอีสาน”
ฟังดูเผินๆ เหมือนมีเหตุผล แต่จริงๆ ไม่มีเหตุผล ผู้พูดสรุปเอาเอง
“อภิมหาเศรษฐีมีเงินมาก จึงไม่จําเป็นต้องโกงใคร”
“ผมเป็นอภิมหาเศรษฐี”
“ผมจึงไม่โกงใคร”
ตรรกะวิบัติแบบนี้มักใช้เป็นเครื่องมือหาเสียง
ตัวอย่างต่อไปนี้เป็นเรื่องจริง และมักเล่าเป็นขําขัน แต่มันก็จัดว่าเป็น fallacy
นาย ก. ดื่มเหล้า ไม่สูบบุหรี่ เขาตายอายุ 77
นาย ข. ดื่มเหล้า สูบบุหรี่ เขาตายอายุ 82
นาย ค. ดื่มเหล้า สูบบุหรี่ เล่นไพ่ เขาตายอายุ 92
นาย ง. ดื่มเหล้า สูบบุหรี่ เล่นไพ่ ยุ่งกับผู้หญิง เขาตายอายุ 103
นาย จ. ไม่ดื่มเหล้า ไม่สูบบุหรี่ ไม่เล่นไพ่ ไม่ยุ่งกับผู้หญิง เขาตายอายุ 23
ดังนั้นเราควรดื่มเหล้า สูบบุหรี่ ยุ่งกับผู้หญิง
เราอาจ โยงตรรกะของคนเข้ากับสภาพแวดล้อม โดยใช้ข้อมูลส่วนเดียว ตัวอย่าง เช่น “ประเทศญี่ปุ่นมีอัตราคนฆ่าตัวตายสูง ดังนั้นคนญี่ปุ่นมักชอบแก้ปัญหาโดยฆ่าตัวตาย”
หรือ “ประเทศที่อาหารมีไขมันสูงมีอัตราการเป็นมะเร็งหน้าอกสูงกว่า”
เรียกว่าตรรกะวิบัติแบบ Ecological Fallacy เป็นการสรุปผิดโดยอิงกับนิเวศวิทยา
เคยเจอคนที่คุยแบบนี้ไหม?
“คนญี่ปุ่นทั้งหมดเป็นคนสุภาพมาก”
“ทําไมคิดยังงั้น?”
“ผมเจอคนญี่ปุ่นคนนึง สุภาพมาก”
นี่การคือสรุปเอาเองจากตัวอย่างคนญี่ปุ่นเพียงคนเดียวว่า คนญี่ปุ่นทั้งหมดสุภาพ ตรรกะวิบัติแบบนี้เรียกว่า Faulty Generalization คือการสรุปว่าทั้งหมดตรงกับตัวอย่างกลุ่มเดียวหรือคนเดียว
เห็นหงส์สีขาวหนึ่งตัว แล้วสรุปว่าหงส์ทั้งหมดเป็นสีขาว
เจอคนชาติใดชาติหนึ่งโกงเรา ก็เหมารวมว่าคนทั้งชาตินั้นขี้โกง
หลายคนมีนิสัยชอบด่วนสรุปจากข้อมูลชุดเดียว เช่น “เด็กมหาวิทยาลัยเป็น
พวกเนิร์ด”
ความจริงคือไม่ใช่เด็กมหาวิทยาลัยทุกคนเป็นเนิร์ด
“ผู้หญิงที่คลอดลูกแล้วอ้วน”
เราก็รู้ว่าไม่จริงเสมอไป ผู้หญิงจํานวนมากยังมีหุ่นดีเยี่ยมหลังคลอดลูก
“เด็กทุกคนน่ารัก”
นี่ก็ไม่จริง มีเด็กน่าเกลียดมากมายในโลก
นี่เรียกว่า Hasty Generalization คือการด่วนวินิจฉัยภาพรวม หรือสรุปภาพรวมทั้งหมดจากตัวอย่างที่ไม่มากพอ หรือด่วนสรุป เช่น
“คนใส่แว่นไม่ชอบเล่นกีฬา”
“นักการเมืองเลว”
“รัฐมนตรีโกง”
ฯลฯ
นายสามารถกินบะหมี่ปูแล้วเกิดอาการอาหารเป็นพิษ จึงสรุปว่า บะหมี่ปูเป็นต้นเหตุของอาหารเป็นพิษ
ตรรกะนี้สรุปว่า อะไรที่เกิดขึ้นก่อนคือสาเหตุของเหตการณ์ที่เกิดขึ้นทีหลัง
การกินบะหมี่ปูเกิดขึ้นก่อนอาหารเป็นพิษ แต่จะสรุปไม่ได้ว่ามันเป็นสาเหตุ เพราะอาจเกิดจากการกินอย่างอื่น
เราเรียกชื่อตรรกะวิบัตินี้ว่า Post Hoc Fallacy มาจากคํากรีก post hoc, ergo propter hoc แปลว่า “มาจากสิ่งนี้ จึงเป็นเพราะสิ่งนี้”
นายทัศนัยจ้างคนใช้คนใหม่ ผ่านไปสองวันเงินของเขาหาย จึงสรุปว่าคนใช้ขโมยเงิน
เราสรุปว่าใครเป็นขโมยจากหลักฐาน ไม่ใช่จากการที่คนคนนั้นปรากฏตัวก่อนของหาย
นายธนชัยถูกให้ออกจากงานหลังจากนายธนเดชเข้ามาทํางาน นายธนชัยบอกนายธนเดชว่า “คุณเป็นต้นเหตุให้ผมออกจากงาน” นี่ก็คือการสรุปเอาเองว่า “มาจากสิ่งนี้ จึงเป็นเพราะสิ่งนี้”
มันอาจจะเป็นเรื่องจริงก็ได้ แต่ต้องมาจากหลักฐานที่ชัดเจน ไม่ใช่ข้อสันนิษฐาน
บางครั้งตรรกะวิบัติก็ใช้จินตนาการเชิงลบสร้างเรื่องขึ้นมา หลายคนอาจเคยถูกพ่อแม่เทศน์ประมาณนี้
“ถ้าลูกไม่ทําการบ้าน จะสอบตก ถ้าลูกสอบตก ก็จะเรียนไม่จบ ถ้าลูกเรียนไม่จบ ก็จะเข้ามหาวิทยาลัยไม่ได้ ถ้าลูกเข้ามหาวิทยาลัยไม่ได้ ลูกก็จะไม่มีอนาคต”
นี่คือการสรุปเป็นทอดๆ ว่าต้องเป็นอย่างนั้น
ศัพท์เฉพาะเรียกว่าตรรกะแบบ Slippery Slope (ทางลาดลื่น) อุปมาว่า
เมื่อเราไถลลงทางลาดที่ลื่น เราจะต้องร่วงลงไปถึงก้นอย่างแน่นอน เราไม่อาจหยุดตรงกลางทางลาดได้
มันใช้หลักคิดว่า เมื่อสิ่งหนึ่งเกิดขึ้น จะนําไปสู่อีกสิ่งหนึ่ง และจบด้วยสถานการณ์เลวร้าย สรุปโดยไม่ต้องมีเหตุผลหรือหลักฐาน
ความจริงคือมีคนเรียนไม่จบมากมายที่ประสบความสําเร็จหลังจากเรียนไม่จบมหาวิทยาลัย
บางครั้งเราขู่คนติดเหล้าว่า “ถ้าคุณยังขืนกินเหล้าอย่างนี้ คุณจะเป็นมะเร็งตับ คุณจะใช้เงินเป็นค่ารักษาจนหมดตัว คุณจะตกงาน ครอบครัวคุณจะเดือดร้อน ลูกสาวคุณจะต้องไปขายตัว...”
นี่ก็คือจินตนาการภาพ worst case scenario มักใช้ขู่คน มันอาจเป็นไปได้ แต่ไม่ใช่ตรรกะจริงๆ เพราะตั้งคําอธิบายบนคําว่า “ถ้า”
เราเห็นนายสมศักดิ์กับนายสรรชัยโดยสารรถขนส่งแรงงานไปในสถานที่ก่อสร้าง เรารู้ว่านายสมศักดิ์เป็นช่างก่อสร้าง เราก็สรุปว่า นายสรรชัยต้องเป็นช่างก่อสร้างด้วย
นี่คือตรรกะวิบัติแบบ False Analogy คือสาธกผิดๆ
หลักการคือ ถ้า ก. กับ ข. มีคุณสมบัติบางอย่างร่วมกัน ก็ต้องมีคุณสมบัติ ค. ร่วมกันด้วย
ตัวอย่างอื่นๆ เช่น ผู้หญิงสาวสามคนเดินออกจากโรงอาบอบนวด เราก็สรุปว่าผู้หญิงสามคนนั้นเป็นหมอนวด
เราเห็นหญิงสาวสวยในกองประกวดนางงาม เราก็สรุปว่าเธอเป็นหนึ่งในผู้ประกวด
เราเคยได้ยินคํา พูดแบบนี้ในสภาบ่อยๆ ส.ส. เกรียงไกรพูดในสภาว่า “เราไม่
ควรขึ้นค่าแรงขั้นต่ำ” ส.ส. เสริมฤทธิ์จึงบอกว่า “ผมไม่อยากเชื่อเลยว่า ส.ส.
เกรียงไกรไม่เคยสนใจชีวิตชนชั้นแรงงาน”
ตรรกะวิบัตินี้เรียกว่า Straw Man Fallacy (หุ่นไล่กา) เป็นการบิดเบือนความเห็นของคนอื่น อาจบิดให้ตรงกับความเห็นของเราเอง หรือแค่บิดเบือนเฉยๆ เพื่อเจตนาบางอย่าง หลักการคือ
โยงสองเรื่องเข้าด้วยกันแล้วสรุปแบบวิบัติ อาจเป็นจริงก็ได้ แต่ก็อาจไม่เป็นจริง หรือไม่เป็นจริงสําหรับทุกคน
ตัวอย่างอื่นๆ เช่น
“สิ่งมีชีวิตทุกชนิดวิวัฒนาการมา”
“ผมไม่อยากเชื่อว่าคุณเชื่อว่ามนุษย์มาจากลิง”
“รัฐบาลทหารชุดนี้จัดการเรื่องเศรษฐกิจได้ดี”
“ผมไม่อยากเชื่อเลยว่าคุณสนับสนุนพวกเผด็จการ”
ภาษาอังกฤษใช้สํานวนว่า put words in/into someone’s mouth
ยัดคํา พูดใส่ปากคนอื่น
“หลวงพ่อรูปนี้เป็นอลัชชี”
“งั้นคําเทศน์ของเขาก็ใช้ไม่ได้”
ในสงครามเวียดนาม เสนาธิการสหรัฐฯ นํา โดย รอเบิร์ต แมคนามารา ตัดสินใจหลายอย่างโดยใช้ข้อมูลด้านเดียว นั่นคือใช้จํานวนศพของฝ่ายเวียดกงมาประเมินสถานการณ์ โดยละทิ้งตัวแปรอื่นๆ พวกเขาใช้การคํานวณว่า ถ้าเพิ่มจํานวนศพข้าศึก และลดจํานวนคนตายของทหารอเมริกัน ก็จะชนะสงครามทหารสหรัฐฯตายน้อยกว่าจริง แต่อเมริกาแพ้สงคราม ตรรกะวิบัตินี้จึงเรียกว่า The McNamara Fallacy ตามชื่อแมคนามารา หรือ Measurement Fallacy
ตัวอย่างทั้งหมดที่ยกมานําหลักฐานหรือข้อมูลจริงมาบิดเบือน ปกติในโลกทั่วไป การไม่มีหลักฐานทํา ให้สรุปไม่ได้ แต่สําหรับนักสร้างตรรกะวิบัติ สามารถใช้การไม่มีหลักฐานของเรื่องหนึ่ง พิสูจน์ว่าเรื่องนั้นเป็นจริง
นี่คือตรรกะวิบัติแบบ Informal Fallacy
ยกตัวอย่าง เช่น ใครคนหนึ่งบอกว่า “ไม่มีใครพิสูจน์ได้ว่าผีไม่มีจริง ดังนั้นเราจึงสรุปได้ว่าผีมีจริง”
ย้อนกลับไปที่เรื่องหมอดูซึ่งมีคนบอกว่า การที่อะไรบางอย่างอยู่มานาน ก็พอเป็นหลักฐานว่ามันคงมีประโยชน์ ไม่เช่นนั้นคนคงเลิกใช้บริการไปนานแล้ว ก็มีเหตุผลพอฟังได้ แต่เราก็ต้องค้นหาเหตุผลนั้นว่า หมอดูแม่นจริงๆ หรือมีคําอธิบายอื่น
‘ความแม่นยํา ’ ทางโหราศาสตร์หรือหมอดูสายต่างๆ จุดหนึ่งเกิดขึ้นจากฐานข้อมูลมหาศาล เป็นการทํางานโดยใช้สถิติศาสตร์
อีกจุดหนึ่งอาจเกิดจากผู้รับคําทํานายเอง นั่นคือคนที่ทําให้มันแม่นคือคนรับคําทํานาย เป็นคนให้คะแนนความแม่นยําของคําทํานายให้เข้ากับบุคลิก และชีวิตของเราเอง เมื่อคําทํานายเปิดกว้าง ไม่เจาะจง คนฟังก็ตีความให้เข้ากับ
ตนเอง เลือกเชื่อว่าคําทํานายนั้นเป็นคําทํานายเฉพาะของเขา
นี่คือคือตรรกะวิบัติที่เรียกว่า The Texas Sharpshooter Fallacy
ชาวเท็กซัสคนหนึ่งยิงปืนสองสามนัดบนกําแพงโรงนา แล้วทาสีรูปเป้าล้อมรูกระสุน เป็น ‘หลักฐาน’ ว่าเขายิงปืนแม่น เข้าเป้าทุกนัด
หลักการของ The Texas Sharpshooter Fallacy คือใช้เฉพาะข้อมูลที่ต้องการใช้ ละเลยข้อมูลที่ตรงกับความต้องการ เพื่อจะได้บทสรุปตามที่ต้องการ
ตัวอย่างหนึ่งคือการตีความคําทํานายของนอสตราดามุส หมอดูชาวฝรั่งเศส ผู้ตีความเลือกเฉพาะส่วนที่จะใช้ และตีความให้ตรงกับคําตอบ ซึ่งอาจจะแตกต่างจากเจตนาของนอสตราดามุส
เราอยู่ในโลกของตรรกะวิบัติ ดังนั้นจึงต้องวิเคราะห์คําพูดของคนเสมอให้เป็นนิสัย มิเช่นนั้นจะตกเป็นเหยื่อได้ง่ายดาย
ตั้งคําถามทุกครั้งว่า “จริงหรือ?” และ “มีทางอื่นอีกไหมที่จะอธิบายเรื่องนี้?”
ก็คือหลักกาลามสูตร คิดก่อนเชื่อ ฝึกให้เป็นนิสัย
สังคมเราขาดแคลนคนที่คิดเป็น อ่านแตก มองทะลุ มันช่วยคานอํานาจทางปัญญากับข้อมูลเท็จ ข่าวปลอมทั้งหลาย หากคนในสังคมส่วนใหญ่คิดไม่เป็น แยกแยะตรระจริงออกจากตรรกะวิบัติไม่ได้ ก็จะเป็นสังคมตาบอด
- 161
ดูเพิ่มเติมในซีรีส์
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2024 Blockdit
