ความก้าวหน้าที่แท้จริงทางอารยธรรม-วัฒนธรรมนั้น ตามทัศนะของผม คือการก้าวไปผสมกลมกลืนกับธรรมชาติ ไม่ห่างไกลธรรมชาติ พร้อม ๆ กันนั้นก็สามารถอนุรักษ์คุณค่าดี ๆ ครั้งอดีตไว้ได้ ที่ประเทศเยอรมันตอนเหนือป่าไม้ถูกทำลายไปเมื่อ ๒๐ ปีที่แล้ว ดังนั้นเขาเริ่มปลูกป่าขึ้นแทน แต่มันไม่เป็นป่าเลย เดินเข้าไปเป็นกิโล มันเหมือนทหารนาซีเข้าแถว อย่างนี้เราไม่ถือเป็นความก้าวหน้าเพราะความก้าวหน้านั้นเราต้องสามารถรักษาป่าต้นธารน้ำไว้ได้ตั้งแต่ต้นมือ ๓๐ ปีที่แล้วบ้านเรามีป่าต้นธารกว่า ๗๐ เปอร์เซ็นต์ของเนื้อที่ ปีนี้เหลือไม่ถึง ๒๒ เปอร์เซ็นต์ เรากำลังทำลายแหล่งที่มาของพลานามัยของศิลปะลงไปทุกวัน ทำไมผมถึงโยงว่าป่าเป็นที่มาของความรุ่งเรืองของศิลปะ ตั้งแต่ต้นมือมาแล้วที่ผมพูดว่าศิลปะนั้นมีรกรากที่เมืองหรือที่ป่ากันแน่ องค์ประกอบที่สำคัญที่สุด ๒ องค์ประกอบในสไตล์ของศิลปะก็คือ วิญญาณ (Spirit) ของป่าดงพงพี อีกองค์หนึ่งก็คือ สติปัญญาของบรรพชน เมื่อใดที่เราขาดสององค์นี้แล้วเราจะล้มคว่ำอย่างไม่เป็นท่า สติปัญญาของบรรพบุรุษผมไม่ได้หมายถึงคนไทยเท่านั้น บรรพบุรุษคือมนุษย์ครั้งโบราณที่เขาฟันฝ่ากันมา ไม่ว่าสร้าง Stone Henge สร้างบรมพุทโธ สร้างอะไรนั่น นั่นคือร่องรอยของสติปัญญา สติปัญญานี่เองที่ได้เคลื่อนไหวในงานศิลปะ ศิลปะเป็นการแสดงออกของภูมิปัญญา ดังนั้นผมมองช่อฟ้าใบระกาว่าเป็นวิญญาณของบรรพชนที่แสดงออกในเชิงปัญญา คือเขามีปัญญาที่จะทำมันได้อย่างดียิ่งสืบทอดมาได้จนถึงปัจจุบัน รุ่นเรานั้นอาจจะไม่มีสติปัญญาแม้แต่จะซาบซึ้งก็เป็นได้ ดูซิครับว่าเราอาภัพถึงขนาดนั้น นอกเหนือจากการที่เราไม่มีปัญญาสามารถสร้างสรรค์แล้ว เราไม่มีปัญญาหรือมีน้ำใจพอแม้แต่จะซาบซึ้ง จุดนี้เป็นจุดตายของวัฒนธรรมไทย