บทความ Blockdit ตอน
โลกไร้สาระ และชีวิตมนุษย์ก็ไร้สาระ
Blockdit Originals ซีรีส์บทความพิเศษ
คนเราเกิดมาทำไม? ชีวิตเรามีความหมายหรือไม่? เรามีเจตจำนงอิสระจริงๆ ไหม? มีอำนาจบางอย่างกำหนดแผนทางเดินทั้งชีวิตของเราหรือไม่? เราเลือกทางเดินของเราเองได้จริงหรือ? หรือว่าความหมายและสาระนี้เป็นสิ่งที่เราหลอกตัวเอง ชีวิตปราศจากความหมายใดๆ โดยสิ้นเชิง?
นี่เป็นคำถามโบราณ เก่าแก่เท่าอารยธรรมของมนุษย์ แต่ไม่มีใครตอบได้
กระนั้นก็มีคนพยายามตอบเสมอมา หนึ่งในนั้นก็คือ อัลแบร์ กามูส์ (Albert Camus 1913 1960) เป็นนักคิด นักปรัชญาชาวฝรั่งเศส และเป็นนักเขียนรางวัลโนเบลวรรณกรรมปี 1957 เขามีมุมมองและโลกทัศน์ที่แปลกจากที่เราคุ้นเคย วิธีคิดของเขาอาจสวนทางหรือเข้ากันได้กับแนวทางพุทธ ขึ้นอยู่ว่าเราจะมองลึกแค่ไหน
เขามองว่าโลกไร้สาระ (absurd) และชีวิตมนุษย์นั้นไร้สาระ
นี่ก็คือแนวคิดของปรัชญาไร้สาระ (Absurdism)
เขาเห็นว่าเราได้รับการกรอกหูมาแต่เกิดว่า ชีวิตต้องมีสาระ มีความหมาย
อัลแบร์ กามูส์ ภาพโดย Henri Cartier-Bresson
ตลอดอารยธรรมของมนุษยชาติ มีความคิดสองอย่าง หนึ่งคือมนุษย์มีความหมาย ต้องแสวงหาความหมาย สาระ หรือคุณค่านั้น มันทำให้ชีวิตมีความหมาย มีเหตุผลของการดำรงอยู่
แต่ 'สาระ' อาจเป็นภาพลวงตาที่มนุษย์สร้างขึ้นมาเอง เช่นเดียวกับความยุติธรรม และอีกหลายๆ นามธรรมที่นำหน้าด้วย 'ความ'
เราเกิดมา เรียนหนังสือ ทำงาน ทรมานกับรถติด แต่งงาน ทำงาน ทรมานกับรถติด มีลูก ทำงาน ทรมานกับรถติด แก่ตัว เกษียณ แล้วตาย
เราเดินชีวิตไปตามครรลองที่สังคมตั้งให้เราเดิน ทำตามกติกาค่านิยมที่สังคมบอกให้เราทำ
เราต้องการความหมายของชีวิต อาจเพื่อปลอบใจให้เราอยากอยู่ต่อไป
แต่ในมุมของกามูส์ การหาความหมายไม่ได้ช่วยอะไร เพราะมันเป็นการตั้งคำถามผิดแต่แรก
ใครๆ ก็อยากรู้ความหมายของชีวิตและเหตุผลที่มนุษย์ควรมีชีวิตอยู่ แต่เราจะหามันพบได้อย่างไรในเมื่อ - ในมุมของกามูส์ - จักรวาลไร้จุดประสงค์ ไร้ความหมาย และไร้เหตุผล
คนส่วนมากจึงไปหามันจากศาสนา ลัทธิ ความเชื่อต่างๆ
แต่กามูส์บอกว่า จักรวาลไม่เคยส่งเสียงบอกเราว่ามันมีความหมาย เราไม่มีหลักฐานใดๆ ที่บอกว่า เรามาอยู่ในโลกนี้ด้วยเหตุผลหรือความหมายอะไร หรือถ้ามี เราก็ไม่รู้ เพราะเกินสติปัญญาของเรา ความหมายทั้งหมดที่เราบอกกันมาจากการคิดขึ้นมาเอง
มันไม่มีคุณค่าสากล ไม่มีแผนของพระเจ้า ทุกอย่างเกิดขึ้นเช่นนั้นเอง และ random (ส่งเดช)
กามูส์เห็นว่าโดยตัวโลกเองไม่ได้มีสาระหรือไร้สาระ ที่ไร้สาระคือความสัมพันธ์กับจักรวาลซึ่งไร้เหตุผล
ชีวิตไร้สาระ ไร้ความหมาย
และเนื่องจากมันไร้ความหมาย คนจึงพยายามสร้างความหมาย ดังนั้นมันจึงเป็นเรื่อง 'absurd'
แปลว่าอะไร? นี่แปลว่าชีวิตเราไร้สาระ หรือโลกรอบตัวเราไร้สาระงั้นหรือ?
หามิได้ ไม่ใช่ทั้งสองอย่าง
มันเพียงบอกว่าไม่มีความหมายอะไร มนุษย์ไปตั้งกรอบขึ้นมาเอง
มันไร้สาระก็เมื่อเกิดความขัดแย้งระหว่างความเชื่อว่าชีวิตมีความหมายกับชีวิตไม่มีความหมาย และความพยายามที่จะหาความหมายให้ทุกอย่าง
กามูส์เห็นว่ามนุษย์เป็นสัตว์โลกที่ชอบจัดระเบียบ ต้องการมองเห็นทุกอย่างชัดๆ จึงให้ความหมายของชีวิต เราพยายามเหลือเกินที่จะเข้าใจทุกอย่างในจักรวาล
ย่อมมีคนถาม ถ้าโลกไร้สาระ ไม่มีความหมายอะไร ไม่มีโลกหน้า เราก็สามารถฆ่าใครก็ได้เช่นนั้นหรือ? นี่คือการคิดแบบสำเร็จรูป หามิได้ เป็นคนละประเด็นกัน การที่โลกและจักรวาลไร้ความหมายหรือไม่มีโลกหน้า ทุกการกระทำก็ยังมีผลที่ตามมา (consequence) ของมัน ที่ทางพุทธเรียกว่าอิทัปปัจจยตา 'เมื่อสิ่งนี้มี สิ่งนี้ย่อมมี'
แล้วทำอย่างไรในสภาวะแบบนี้ - ถ้า Absurdism เป็นความจริง?
กามูส์เห็นว่าเรามีแค่สามทางเลือกเท่านั้นคือ 1 หนีจากมัน 2 หลบซ่อนใต้ความเชื่อ และ 3 อยู่กับมัน
'หนีจากมัน' คือฆ่าตัวตาย
'หลบซ่อนใต้ความเชื่อ' คือซ่อนตัวใต้ร่มศาสนาหรือลัทธิความเชื่อ นี่ก็อาจเป็นเหตุผลที่โลกเรามีลัทธิต่างๆ มากมาย สร้างชุดความเชื่อบางอย่างให้เราเกาะยึดเหมือนเกาะขอนไม้กลางทะเล เรารู้สึกสบายใจขึ้น และไม่ต้องคิดมาก
ส่วน 'อยู่กับมัน' คือยอมรับมัน
ในทางเลือกที่หนึ่ง กามูส์เห็นว่าการฆ่าตัวตายเป็นการกระทำที่ยุติการดำรงอยู่ของคนคนนั้น (one's existence) แต่จะทวีความไร้สาระมากขึ้น
การฆ่าตัวตายคือ 'การสารภาพ' ว่าชีวิตไม่คุ้มที่จะดำเนินต่อไป มันเป็นการเลือกอย่างหนึ่งที่จะออกไปพ้นจากวิถีไร้สาระ แต่กามูส์ไม่เห็นด้วยกับการฆ่าตัวตาย เขาเห็นว่าควรใช้ชีวิตให้ถึงที่สุดอย่างเต็มที่
ในทางเลือกที่สอง กามูส์เห็นว่าศรัทธาที่โอบอุ้มความหมายของชีวิตเป็นเพียงความเชื่อที่ไม่มีข้อพิสูจน์อะไรเลย ดังนั้นศรัทธาแบบนี้ก็คือการฆ่าตัวตายเช่นกัน ที่เขาเรียกว่า 'การฆ่าตัวตายเชิงปรัชญา' (philosophical suicide) เพราะมันเป็นการแทนที่ความไม่แน่นอนของการดำรงอยู่ (existence) ด้วยชุดความเชื่อที่คนอื่นตั้งไว้ หรือชุดความเชื่อที่เป็นคำตอบสำเร็จรูป
ทางที่ดีที่สุดของกามูส์คือ ยอมรับความไร้สาระนั้น
การยอมรับความไร้สาระไม่ได้หมายถึงการยอมรับยถากรรม ตรงกันข้าม การที่เรายอมรับว่าโลกไร้ความหมายหรือเป็นโลกไร้สาระ มันจะนำไปสู่อิสรภาพ ทำให้เราเป็นอิสระ ปลดปล่อยตัวเองจากภาพลวงตาของความหมายต่างๆ ที่โลกสร้างขึ้น ทำให้เข้าใจวิธีทำงานของโลกและชีวิต
ยอมรับว่าชีวิตไม่มีสาระความหมายและจักรวาลนั้นไร้คุณค่าสูงสุดได้เร็วเท่าไร ก็พบอิสรภาพเร็วเท่านั้น
หลังจากนั้นก็สร้างความหมายของเราเอง
ด้วยวิธีคิดแบบนี้ เราจะสามารถใช้ชีวิตได้เต็มที่มากขึ้น หรือเต็มศักยภาพ และน่าจะมีความสุขขึ้น
จักรวาลเกิดมาอย่างนั้นเองหรือว่ามันมีจุดหมาย? เราคงตอบไม่ได้ หรือยังไม่ถึงเวลาตอบ ยังไม่ถึงจุดที่เรามีความรู้ความสามารถและข้อมูลมากพอที่จะตอบ แต่ ณ ขณะนี้ เราอาจบอกได้เพียงว่า 'มันเป็นเช่นนั้นเอง'
เราต้องถามตัวเองว่า มันเลวร้ายนักหรือที่จะดำรงอยู่ในจักรวาลหรือโลกที่ไม่มีความหมายอะไร? เพราะการที่รู้ว่าโลกไม่มีสาระอะไรไม่ได้ทำให้เรามีความสุขลดลง แค่รู้ข้อแม้ของโลก จะได้ไม่บ่นเวลาเกิดสิ่งที่ไม่พึงใจ ที่สำคัญคือมันทำให้เราอยู่กับปัจจุบัน มองโลกที่หมุนผ่านไปอย่างรู้ตัวและรู้ทัน
นี่ก็คล้ายแนวคิดพุทธ
ถ้าชีวิตจะมีความหมายก็อยู่ที่การกระทำในขณะจิตนี้
เราจะใช้ชีวิตในโลกนี้ได้เต็มที่สมบูรณ์ขึ้น ปราศจากความกลัวมากอย่างที่เป็น
กินไอติม ดูหนัง ฟังเพลงได้สบายใจขึ้น
ชีวิตสั้น ทำไมต้องทำให้มันทรมานด้วย?
ปรัชญาไร้สาระ (Absurdism) ไม่ใช่แนวคิดใหม่ มีคนพูดถึงแนวคิดแบบนี้มาก่อนแล้ว นักปรัชญาเดนนิชในศตวรรษที่ 19 ซอเรน เคียร์เคอการ์ด (Soren Kierkegaard) ก็เขียนเรื่องปรัชญาไร้สาระมาก่อนกามูส์ราวหนึ่งศตวรรษ
ปรัชญาไร้สาระมีรากและมีบางองค์ประกอบที่คล้ายกับปรัชญา Existentialism และ Nihilism (สุญนิยม) ทั้งสามปรัชญานี้มาจากประสบการณ์ของมนุษย์ พยายามเข้าใจการทำงานของมัน
Existentialism เป็นปรัชญาที่สำรวจและตั้งคำถามเกี่ยวกับการดำรงอยู่ของมนุษย์ในโลกและจักรวาล การคิด ความรู้สึก ความหมาย จุดหมายของคุณค่าของการดำรงอยู่ของมนุษย์
ถ้ามองด้วยมาตรนี้ ซอเรน เคียร์เคอการ์ด ก็น่าจะเป็น existentialist คนแรกๆ
ปรัชญา Existentialism แพร่ออกนอกพื้นที่ของปรัชญา เข้าไปในงานศิลปะ วรรณกรรม
Existentialism สอนให้สร้างความหมายของการดำรงอยู่ของเราขึ้นมาเอง ส่วนสุญนิยมเห็นตรงข้าม มันบอกว่าไม่มีประโยชน์ที่จะค้นหาความหมาย ในเมื่อมันไม่มี หรือไม่มีทางพบ มันไม่มีความหมายอะไร
แต่ Absurdism มองว่าอาจมีความเป็นไปได้ที่มีความหมายบ้างบางอย่างในชีวิต
Existentialism เชื่อในเรื่องอิสรภาพของมนุษย์ ทางเลือก และความรับผิดชอบ มนุษย์ไม่ได้ถูกกำหนดบทบาทมาก่อน ทุกคนมีสิทธิ์เลือกและต้องเลือก แต่ปัญหาคือคนส่วนใหญ่ไม่เลือก จึงไม่สามารถรับรู้ถึงอิสรภาพ ซ่อนตัวเองจากอิสรภาพด้วยการหลอกตัวเอง ยอมรับระเบียบกฎเกณฑ์ที่สังคมตีกรอบไว้
ไม่มีใครเลือกเกิดได้ แต่ในการใช้ชีวิตมนุษย์ต้องตัดสินใจและรับผิดชอบต่อผลที่ตามมา อิสรภาพที่จะไม่เลือกเป็นอิสระไม่ใช่อิสรภาพ
แต่ Existentialism ไม่ใช่ Nihilism
Nihilism มาจากภาษาละติน แปลว่าไม่มีอะไร nothingness มองว่าไม่มีอะไรมีอยู่จริง ไม่มีอะไรมีความหมายอะไร ชีวิตไม่มีความหมายอะไร สรรพสิ่งไม่มีความหมายใดๆ มาก่อน ไม่มีโชคชะตา ระบบศีลธรรม ความจริง คุณค่า ศีลธรรมเหล่านี้ถูกสร้างขึ้นมา ชีวิตไม่มีความหมายอะไร
คำว่า nothingness ในที่นี้ฟังดูคล้ายความว่างในทางพุทธ แต่ไม่เหมือนกัน ความว่างในทางพุทธผูกกับคำว่าปรุงแต่ง แต่ความไม่มีอะไรของ Nihilism คือความเข้าใจว่าโลกไม่มีอะไร จนเมื่อเราไปสร้างกฎ-กรอบขึ้นมาเอง
กามูส์ไม่เชื่อเรื่อง Nihilism และปฏิเสธ Existentialism แม้คนจำนวนมากเชื่อว่าเขาก็คือ existentialist แต่เขาบอกว่าไม่ใช่ เขาว่า Absurdism แตกต่างจาก Existentialism
อย่างไรก็ตามกามูส์เห็นว่า แม้ว่าโลกไร้สาระ ก็ไม่ได้หมายความเราไม่สามารถเปลี่ยนโลกให้ดีขึ้น
ไร้สาระไม่ใช่ยถากรรม แค่ไร้สาระ
ขณะที่เคียร์เคอการ์ดคิดว่าชีวิตไม่มีความหมาย และเราทำอะไรไม่ได้ แต่กามูส์ว่าเราทำได้ เราสร้างความหมายเองได้ และเราเปลี่ยนความหมายนั้นเมื่อไรก็ได้
เพราะชีวิตไม่ใช่ใบสั่งจ่ายยา
กามูส์มักพูดถึงตำนานกรีกเรื่องซิซีฟัส (Sisyphus) ซิซีฟัสเป็นกษัตริย์แห่งเอพไฟรา กระทำผิดเรื่องโกงความตายสองครั้ง จึงต้องคำสาปลงโทษให้เข็นก้อนหินใหญ่ขึ้นเขา เมื่อใกล้ถึงยอด หินจะร่วงลงมาทุกครั้ง แล้วต้องเข็นขึ้นไปใหม่ ต้องทำอย่างนี้นิรันดร์
การแบกหินขึ้นเขาลงเขาซ้ำๆ กันย่อมเป็นเรื่อง 'ไร้สาระ'
กามูส์เห็นว่า อิสรภาพสูงสุดต้องสมดุลกับความยุติธรรมสูงสุด อิสรภาพมากเกินไปนำไปสู่การที่คนเข้มแข็งกดขี่คนอ่อนแอ
แต่ความยุติธรรมที่มากเกินไปฆ่าอิสรภาพ
เขาว่าเนื่องจากชีวิตไม่มีความหมาย เราจึงสามารถหาความหมายให้มันด้วยตัวเราเองได้
ภาพวาด Sisyphus โดย Titian
กามูส์บอกว่า 'คุณจะไม่ได้ใช้ชีวิตหรอก หากมัวแต่ค้นหาความหมายของชีวิต'
เขาเห็นในอีกมุมหนึ่งว่า ขณะที่ใครๆ ก็คิดว่าซิซีฟัสโชคร้ายเหลือเกิน ต้องทำงานเข็นหินขึ้นเขา และจะล้มเหลวเสมอ แต่ใครบอกว่าเขาต้องทุกข์ล่ะ? หากซิซีฟัสยอมรับว่าทั้งหมดนี้ไร้สาระ เขาก็อาจแบกหินไปอย่างมีความสุขได้ เพราะความสุขเกิดจาก 'ปัจจุบันขณะ' ของการเข็นหิน
ก็คือ 'enjoy the process'
เอนจอยการแบกหินระหว่างทาง ไม่ใช่นึกถึงแต่ภาพที่หินที่จะกลิ้งตกลงมาในอนาคต
นี่ก็คือมุมมองแบบพุทธ
การเดินทางสำคัญกว่าจุดหมาย!
อาจเป็นที่มาของคำกล่าวของเขา 'In the depth of winter, I finally learned that within me, there lay an invincible summer' (ในห้วงลึกของฤดูหนาว ข้าฯค้นพบในที่สุดว่า ภายในตัวข้าฯ มีฤดูร้อนที่มิอาจแตกหัก)
ในมุมของวิวัฒนาการ เราจะเห็นว่าชีวิตดำเนินไปตามยถากรรม สิ่งมีชีวิตที่ปรับตัวได้ดีกว่าก็อยู่ได้นานกว่า ชีวิตเป็นการไหลของกระแสธารที่ไหลไปเรื่อยๆ เมื่อพบภูผาขวางทาง กระแสน้ำแห่งชีวิตนั้นก็ไหลอ้อมไป เป็นธรรมชาติ ไม่มีการวางแผน เราเห็นได้จากซากฟอสซิลและโครงสร้างชีวิต ธรรมชาติก็คือยถากรรมในตัวมันเอง
จนกระทั่งวันหนึ่งเมื่อมนุษย์ฉลาดพอจนตั้งคำถามถึงความหมายและสาระของชีวิต
ถ้ามองอย่างนี้ เราอาจเห็นความไร้สาระอยู่ในทุกหนทุกแห่ง
นี่คือโลกของเรา เราไม่รู้ว่าจักรวาลมาอย่างไร มันถูกสร้างมาหรือเปล่า หรือว่ามันเกิดขึ้นมาเอง เป็นวิวัฒนาการของจักวาล ดังนั้นในมุมวิทยาศาสตร์ เราจึงไม่อาจฟันธงว่าจักรวาลมีความหมายหรือสาระหรือไม่ สมมุติว่าจักรวาลเกิดขึ้นมาด้วยฝีมือของสิ่งทรงภูมิปัญญาสายพันธุ์หนึ่ง (หรือพระเจ้าผู้สร้าง) บางทีมันอาจมีความหมายหรือสาระ แต่ในมุมของเรา การใช้ชีวิตอยู่บนโลกช่วงสั้นๆ แค่ 70-80 ปี อาจพบว่าชีวิตก็เป็นอย่างนี้แหละ
เราจึงควรหยุดคิดว่า ชีวิตเราต้องเป็นอย่างนี้อย่างนั้น ต้องมีความหมายอย่างนี้อย่างนั้น
และเริ่มใช้ชีวิตจริงๆ
- 292
ดูเพิ่มเติมในซีรีส์
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2024 Blockdit
