ฆรีเอติวิถี ตอน 6
อย่าใช้สมองเป็นห้องเก็บของ
Blockdit Originals ซีรีส์บทความพิเศษ
สตีฟ จ็อบส์ ขึ้นชื่อว่าเป็นคนที่ชอบสร้างทางใหม่ เขาเกลียดวลี ‘ทำไม่ได้’ หรือ ‘ไม่มีทาง’ ที่สุด เล่ากันว่าเมื่อเขาสั่งงานที่ ‘เป็นไปไม่ได้’ ให้ลูกน้องไปทำ จะตบท้ายด้วยประโยค “ไม่สำเร็จ ไม่ต้องโผล่มาให้เห็นหน้า”
เพราะเขาเชื่อว่าโลกมีทางเลือกใหม่ๆ ที่ตอบโจทย์ได้เสมอ
ผมเห็นด้วย
ผมทำงานสายสร้างสรรค์มาตลอดชีวิตในหลายสาขา สถาปัตยกรรม นิยายภาพ โฆษณา ออกแบบ นักเขียน ฯลฯ เรียนรู้จากประสบการณ์ตรงว่า โลกไม่เคยขาดแคลนไอเดีย มันมีเหลือเฟือ เหมือนทองคำที่ฝังอยู่ใต้ดินรอเราไปขุด แต่ข้อดีของความคิดสร้างสรรค์คือ เราไม่ต้องขุดทอง เราสามารถสร้างทองขึ้นมาเองได้
ใช่ เราสามารถสังเคราะห์ไอเดียจำนวนไม่จำกัดขึ้นมาได้
จริงหรือ? จริงซี! โลกจะไม่มีวันขาดแคลนไอเดียใหม่ๆ เราจะมีหนังใหม่ไอเดียแปลกให้ดู จะมีเพลงใหม่ๆ ให้ฟังไปจนวันตาย แต่แน่ละ ไอเดียระดับดีเลิศคงเป็นส่วนน้อย
มีคนบอกว่าโลกไม่มีไอเดียใหม่อีกแล้ว เพราะทุกไอเดีย ‘original’ ถูกสร้างมาหมดแล้ว อาจจะจริง อาจจะไม่จริง เพราะไอเดียใหม่ก็เหมือนคลื่น คลื่นลูกใหม่ต่อยอดคลื่นลูกเก่า ‘original’ เกิดจาก ‘original’ เก่า
โชคดีที่ความคิดสร้างสรรค์เป็นวิธีคิด ไม่ใช่คุณสมบัติพิเศษของซูเปอร์ฮีโร มันฝึกได้
สมองก็เหมือนอวัยวะส่วนอื่นๆ ต้องออกกำลังกายสม่ำเสมอ จึงจะแข็งแรง สมองมีไว้คิด ก็ต้องคิด ต้องเค้น ต้องให้มันทำงาน
สมองทำงานได้สองอย่างคือคิดกับเก็บ คนไม่น้อยใช้สมองเป็นแค่ห้องเก็บของ
ธรรมชาติสร้างสมองมาสองซีก ให้เราสามารถคิดตรรกะ ขณะเดียวกันก็สามารถสร้างจินตนาการ เข้าไปในพื้นที่ซึ่งตรรกะไปไม่ถึง เมื่อรวมทั้งสองด้วยกันจะได้สมองที่แข็งแรง
มาลองดูว่าเราคิดไอเดียจำนวนมากๆ พร้อมกันได้อย่างไร
เคยทดสอบดูรูป ‘กระต่าย-เป็ด’ ไหม? มันคือแบบทดสอบสมองของคนเราว่าเห็นรูปเดียวกันต่างกันได้อย่างไร รูปที่ใช้ทดสอบนี้มองมุมหนึ่งเป็นกระต่าย มองอีกมุมหนึ่งเป็นเป็ด คนวาดภาพตั้งใจออกแบบให้ปากเป็ดดูคล้ายหูของกระต่าย ดังนั้นไม่ว่าจะมองมุมไหนก็ไม่ผิด เพราะมันออกแบบให้เรามองได้สองแบบ
แต่คนเรามักมองแบบเดียว
สมองของคนเราก็มีขีดจำกัด และสายตามนุษย์ก็ถูกหลอกได้ง่ายอย่างไม่น่าเชื่อ
แบบทดสอบนี้ยังบอกเราว่า บางปัญหามองได้อย่างน้อยสองมุม อาจแก้ไม่ได้หากมองด้วยกรอบคิดเดิม หรือกรอบคิดเดียว เพราะมนุษย์เรามักมีนิสัยมองสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เหตุใดเหตุหนึ่งจำกัด
เอ็ดเวิร์ด เดอ โบโน บอกว่าในการเล่นหมากรุก เรามีตัวเล่นที่เกมกำหนดให้มาแล้ว แต่ในชีวิตจริงเราไม่มีหมากต่างๆ ให้ เราคาดเอาเองว่ามี เราคาดเอาเองเรื่องคอนเส็ปต์ต่างๆ ภาพล่วงหน้าต่างๆ และข้อจำกัดต่างๆ
ในการแก้ปัญหาหรือการทำงานสร้างสรรค์ เราสามารถสร้างหมากตัวใหม่ขึ้นมาได้ หรือกระทั่งสามารถเปลี่ยนหน้าที่หรือสลับบทบาทของหมากแต่ละตัว
กระต่ายหรือเป็ด?
การฝึกคิดหาทางเลือก (alternatives) วิธีหนึ่งคือลองมองสิ่งของรอบตัวเรา แล้วหาทางเลือกของการใช้สอยสิ่งของนั้นๆ ที่ต่างจากเดิมหรือเจตนาของมัน
ตัวอย่างที่นิยมนำมาใช้คืออิฐและลวดเสียบกระดาษ
ก้อนอิฐก้อนหนึ่งใช้ทำอะไร? คำตอบก็ย่อมคือก่อกำแพง เพราะจุดมุ่งหมายของการออกแบบอิฐก็เพื่อก่อกำแพง
อิฐมีไว้ก่อกำแพงจริง แต่อิฐอาจใช้ทำอย่างอื่นได้ เราลองคิดทางที่เป็นไปได้ทั้งหมด จะพบว่ามีมากกว่าที่คาด ยกตัวอย่าง เช่น
1 หนุนโต๊ะให้สูงขึ้น 2 ใช้ทับกระดาษ 3 ปูพื้นให้รถยนต์ขึ้นจากหล่มโคลน 4 ที่ยกน้ำหนักออกกำลังกาย 5 ปูพื้นสวน 6 วางเป็นฐานตู้เย็น 7 เป็นที่ระบายสีงานศิลปะ 8 ใส่ในถังชักโครกเพื่อประหยัดน้ำ 9 รองถ้วยกาแฟร้อน 10 รองจานอาหารร้อน
11 วางเป็นตำแหน่งของเกมเบสบอล 12 วางเป็นตำแหน่งเวลาเดินป่าเพื่อไม่ให้หลงป่า 13 กันประตูปิด 14 ใช้เป็นที่คั่นหนังสือ 15 ทำชั้นหนังสือ 16 ใช้ทุบเปลือกถั่ว 17 ใช้ทุบเปลือกปู 18 ใช้ทับฝาถังขยะไม่ให้สัตว์เข้าไป 19 หนุนหัวนอนแทนหมอน 20 ใช้เป็นที่เหยียบบนแอ่งน้ำไม่ให้เท้าเปียก
21 ใช้ประดับตู้ปลา 22 ทุบแตกแล้วใช้เศษอุดรู 22 ป่นละเอียดมาแทนสีน้ำ 23 ใช้โยนเป็นเป้าซ้อมยิงปืน 24 ใช้เป็นชอล์คเขียนกระดาน 25 วางในกรงนกให้นกเกาะ 26 ที่ก่อไฟ 27 ที่ลับมีด 28 ใช้ฝึกคาราเต้ 29 เจาะรูเสียบดินสอ 30 ใช้แทนไม้บรรทัด
31 ใช้สลักงานประติมากรรม 32 ใช้แทนค้อน 33 แขวนเป็นประติมากรรมลอย 34 เหลาเป็นทรงกระบอกและใช้เป็นแท่งคลึงแป้งทำขนม 35 เหลาเป็นสาก ใช้โขกส้มตำ 36 ใช้เป็นหูจับบานประตู 37 ฐานโคมไฟ 38 เจาะรูเป็นแท่นเสียบดินสอ 39 กลึงเป็นทรงกลมใช้เป็นลูกบิลเลียดหรือสนุกเกอร์ 40 ผูกรองเท้าและแขนขาเพื่อฝึกวิชาตัวเบา
ฯลฯ
ไม่น่าเชื่อใช่ไหมว่า เมื่อเราเค้นสมอง ก็จะคิดทางเลือกใหม่ที่เป็นไปได้อื่นๆ มากมาย
ลวดเสียบกระดาษมีไว้ทำอะไร?
ก็หนีบกระดาษเข้าด้วยกันซี ถูกไหม?
ถูก แต่มันก็ใช้ทำอย่างอื่นได้
คงทำได้ไม่กี่อย่างใช่ไหม?
ไม่ใช่ ทำได้มากมาย ไม่เชื่อลองไล่รายการที่เราใช้ประโยชน์จากลวดเสียบกระดาษ
1 ทำความสะอาดซอกเล็บ 2 ทำความสะอาดซอกต่างๆ 3 ใช้เป็นไม้กลัดใบตองที่ห่อขนมไทย 4 รัดผม 5 กลัดรอยบากทุเรียนที่ผ่าแล้วยังไม่สุก 6 สลักภาพบนดินเหนียวหรือปูนพลาสเตอร์ 7 ไขล็อค 8 ทำเบ็ด 9 เสียบอาหาร 10 ร้อยกระดาษ
11 ไม้แขวนเสื้อจิ๋วสำหรับเสื้อผ้าตุ๊กตา 12 ใช้เขี่ยคราบสกปรกจากเหรียญ 13 ใช้เจาะหนอง 14 ใช้เสียบรูไอโฟน 15 เป็นเสาอากาศวิทยุ โทรทัศน์ขนาดเล็ก 16 ใช้เจาะรู 17 เป็นตะขอแขวนรูปภาพ 18 เย็บแผลกรณีฉุกเฉิน 19 อาวุธลับนินจา 20 ใช้เขี่ยเสี้ยนจากผิวหนัง
21 ตุ้มหู 22 ดัดเป็นรูปตัวหนังสือ 23 ดัดเป็นรูปตัวเลข 24 ทำเป็นเครื่องประดับต่างหู 25 ใช้จิ้มลูกชิ้น 26 ใช้เสียบผลไม้ 27 ใช้เสียบเชอร์รีหรือลูกมะกอกในเหล้าคอกเทล 28 ใช้เสียบแผ่นวันเกิดบนเค้ก 29 ทำเป็นหนามตัวตุ๊กตาเม่น 30 ใช้ยึดไม้เลื้อย
31 นาฬิกาแดด 32 สลักชื่อบนลำต้นไม้ 33 เขี่ยมดออกจากอาหาร 34 สลักลายบนพื้นซีเมนต์ 35 ใช้เป็นที่ดีดกีตาร์ 36 เขียนข้อความบนซีเมนต์ที่ยังไม่แห้ง 37 เล่นหมากฮอส 38 ตัดเป็นตัวหมากรุก 39 แปลงเป็นที่วางลูกกอล์ฟ 40 สื่อไฟฟ้า
41 ใช้เป็นเป้าทดสอบการมอง 42 ใช้ปักดอกไม้ให้เข้าที่ในการจัดดอกไม้ 43 ใช้เจาะรูบนปลาหรือไส้กรอกให้สุกทั่ว 44 ใช้ยึดกางเกงกรณีซิปเสีย 45 ใช้แทนกระดุม 46 ทำเป็นสร้อย 47 ใช้เขี่ยเศษอาหารในฟัน 48 ยึดก้านแว่นตาที่หลุด 49 ใช้จิ้มแขนแก้ง่วง 50 เป็นองค์ประกอบทางศิลปะ ฯลฯ
และ อ้อ! อย่าลืมว่ามันใช้หนีบกระดาษก็ได้!
ความคิดสร้างสรรค์ดีๆ ในโลกล้วนเกิดมาจากการมองจุดที่คนปกติไม่มอง มองกว้างกว่าหน้าที่เดิมของสิ่งหนึ่ง มองไปไกลกว่ารูปร่างของมัน มองข้ามกติกาหรือกรอบเดิม มองทุกมุมและมองในมุมที่เป็นไปไม่ได้
จะทำอย่างนี้ได้ บางครั้งก็ต้องจินตนาการ บางครั้งก็ต้องโยง จับแพะชนแกะ
บทเรียนหนึ่งที่ใช้ฝึกคิด lateral thinking คือการเปลี่ยนเรื่องของภาพที่เห็น
ลองจินตนาการภาพบ้านหลังหนึ่งบนท้องทุ่งเขียวขจี บนฟ้ามีก้อนเมฆขาว มันเป็นภาพอะไร?
ในมุมมองปกติ เราจะบอกว่า “มีบ้านหลังหนึ่งตั้งบนท้องทุ่ง”
แต่ lateral thinking สอนให้เรามองต่าง เช่น “ก้อนเมฆบนฟ้าหิ้วบ้านเอาไว้”
หรือ “บ้านลอยอยู่ติดดิน”
หรือ “บ้านหลังนั้นดึงแผ่นดินเอาไว้”
ใช่ การมองแบบนี้คือมองแบบไร้สาระ
แต่ความไร้สาระแบบนี้ทำให้เกิดไอเดียใหม่ได้
เวลาเอ่ยคำว่า “สมุนไพร” คิดถึงอะไร?
มองปกติ : พืชที่ใช้รักษาโรคได้
มองด้านข้าง : ลูกสมุนของคนที่ชื่อไพร
ถ้าบอกว่า “ทุกข์ร้อน” คิดว่าอะไร?
มองปกติ : ความรู้สึกอึดอัดไม่สบายใจ
มองด้านข้าง : ทุกข์เพราะห้องร้อน เนื่องจากเครื่องปรับอากาศเสีย
ถ้าบอกว่า “หวัดทำให้เดือดร้อน” คิดว่าอะไร?
มองปกติ : เป็นไข้หวัดหนักจนต้องจ่ายค่ารักษาแพงๆ
มองด้านข้าง : เขียนลายมือหวัดจนเป็นปัญหา เป็นหมด สั่งจ่ายยา แต่ลายมือหวัดจนจ่ายยาผิด คนไข้ตาย
นี่เป็นการมองแบบกวนตีนไม่ใช่หรือ?
ใช่ บ่อยครั้งความกวนตีนก็เป็นเครื่องมือหนึ่งของการคิดไอเดียสร้างสรรค์ใหม่ๆ
วิธีคิดแบบนี้ดูเผินๆ ย่อมเหลวไหล ไร้สาระ และหาประโยชน์ไม่ได้ แต่มันช่วยฝึกสมองให้มองนอกกรอบ และเมื่อพัฒนาสมองทางนี้มากพอ ก็สามารถใช้ประโยชน์ สร้างสรรค์งานใหม่ๆ ได้
การฝึกคิดแบบนี้ทำให้เราพัฒนานิวรอนให้ทำงานนอกหน้าที่ปกติของมัน และอาจพบว่าไอเดียที่ได้จากการคิดแบบนี้ทรงพลังอย่างยิ่ง นำไปใช้หากินได้
ลองดูอีกสักหลายตัวอย่าง :
คุณเห็นชายวัยกลางคนผู้หนึ่งจูงเด็กหญิงวัยสามขวบเดินไปในสวน คุณสรุปว่าอะไร?
มองปกติ : เขาเป็นพ่อของเด็กหญิง พาลูกไปเดินเล่น
มองด้านข้าง : เขาลวงเด็กไปทำมิดีมิร้าย
เห็นชายคนหนึ่งจับมือชายอีกคนหนึ่งที่ปากเหว คุณคิดว่าอะไร?
มองปกติ : ชายคนหนึ่งจับมืออีกคนที่กำลังตกเหว
มองด้านข้าง : คนที่กำลังจะตกเหวจับมือชายอีกคนซึ่งพยายามผลักเขาลงไป
เห็นภาพจระเข้งับขาคน คุณคิดว่าอะไร?
มองปกติ : จระเข้งับขาคน
มองด้านข้าง : คนจับจระเข้โดยใช้ขาปลอมเป็นเหยื่อล่อ
ฯลฯ
จะคิดอย่างนี้ได้ต้องมองนอกกรอบ หรือ lateral thinking
เอ็ดเวิร์ด เดอ โบโน ปรมาจารย์วิธีคิดนอกกรอบเขียนว่า “สิ่งหนึ่งที่สำคัญมากของแรงจูงใจคือความสมัครใจที่จะหยุดแล้วมองสิ่งต่างๆ ที่คนอื่นไม่สนใจมอง กระบวนการง่ายๆ ที่จดจ่อสิ่งต่างๆ ที่ปกติคนทั่วไปมองผ่าน เป็นแหล่งสำคัญของความคิดสร้างสรรค์”
การคิดไอเดียหลากหลายต้องเริ่มที่หัดเปลี่ยนมุมมองต่อทุกเรื่อง
ดูหนังหรืออ่านหนังสือก็คิดว่า ถ้าเราเป็นคนเขียน เราจะจบแบบอื่นที่ดีกว่าได้อย่างไร เล่ามุมอื่นได้ไหม
การทลายกล่องออกไปไม่ง่าย แต่อาจเริ่มโดยตั้งคำถาม “มีทางอื่นอีกไหม?”
ในหนังบู๊ ฉากยิงกัน เราเห็นภาพเดิมๆ ของคนถูกยิง เลือดซึมเสื้อเป็นสีแดง แต่เราอาจมองมุมอื่น เช่น ให้ลูกกระสุนเป็นตัวนำเสนอการยิง เราไม่เห็นลูกกระสุน เห็นแต่ทิศทางของกระสุน ทะลุเสื้อ ทะลุลำตัวคน เห็นเลือด อวัยวะภายใน
ปกติวิธีเล่าเรื่องในโลกวรรณกรรมก็มีไม่กี่วิธี อาจเดินเรื่องตามขนบ เล่าเรื่องโดยเป็นบุรุษที่หนึ่ง ‘ผม’ หรือ ‘ข้าพเจ้า’ หรือบรุษที่ 3 เช่น บรรยายว่า ‘เขา’ ทำโน่นทำนี่ แต่ลองมองใหม่ เป็นไปได้ไหมที่เราเล่าเรื่องเดิมในมุมของตัวหนอน เชื้อโรค หรือกระทั่งมนุษย์ต่างดาว?
การเปลี่ยนมุมมองเป็นเทคนิคสำคัญมากในงานสร้างสรรค์
สมัยหนึ่งผมทำงานแนวทดลองมาก โดยมองนอกกรอบว่าวรรณกรรมไม่จำเป็นต้องมีแต่ตัวหนังสือ เป็นที่มาของเรื่องสั้นแปลกๆ ใช้คำนามมาเรียงร้อยเป็นเรื่อง (ชู้) ใช้ชื่อเพลงมาแต่งเป็นเรื่อง (เพลงชีวิต) ใช้พาดหัวข่าวหนังสือพิมพ์มาแต่งเรื่อง (ไอ้โม่ง) ใช้ข่าวสั้นหนังสือพิมพ์มาแต่งเรื่องใหม่ (คดีมโนสาเร่) เดินเรื่องประโยคคำถามทั้งเรื่อง (ตุ๊กตา) ฯลฯ ไปจนถึงงานวรรณศิลป์ เช่น งานชุดเรื่องผสมภาพใน a day
มันพิสูจน์ว่าถ้าเค้นสมองให้ออกนอกกล่อง มันก็จะหาทางใหม่จนได้
ครั้งหนึ่ง ‘ครูช่าง’ ชลประคัลภ์ จันทร์เรือง นำวรรณกรรมเรื่อง อาเพศกำสรวล ไปทำเป็นละครเวที
อาเพศกำสรวล เป็นงานแนวทดลองของผม ครูช่างก็ทำละครเวทีเป็นแนวทดลองด้วยเช่นกัน
ตามปกติ การชมละครเวทีคนชมนั่งอยู่กับที่ ดูละคร แต่ใน อาเพศกำสรวล เวทีเปลี่ยนไปตั้งหลายจุด ผู้ชมก็เดินไปดูในแต่ละจุด
เพลงลูกทุ่งของ เพลิน พรหมแดน ก็เป็นงานแนวทดลอง แทรกบทพูดขำๆ เข้าไป
มันแสดงให้เห็นว่า ทุกอย่างสามารถเปลี่ยนแปลงให้น่าสนใจขึ้นได้
อะไรๆ ก็เป็นไปได้
อีกบทเรียนหนึ่งที่ช่วยฝึกคิดแบบ lateral thinking คือการด้น (improvise)
ในการสร้างสรรค์ศิลปะหลายสาย การด้นคือการเดินหน้าทำงานไปโดยที่ไม่ต้องเตรียมตัวล่วงหน้า ไม่ต้องวางแผน พลิกแพลงโลดโผนไปตามสัญชาตญาณและความรู้สึกในเวลานั้นๆ โดยปล่อยใจเป็นอิสระจากกฎเกณฑ์เดิมๆ เช่น เล่นดนตรีไปเรื่อยๆ โดยไม่มีตัวโน้ต
เคยเห็นรูปโปสเตอร์หนังบนกำแพงซึ่งถูกมือดีต่อเติมเสริมแต่งไหม? เช่น เติมหนวด เติมเขา นี่ก็เป็นตัวอย่างของการด้น การต่อเติมไอเดียจากสิ่งเดิม
คนโบราณก็ชอบจินตนาการแบบนี้ ราศีต่างๆ เกิดขึ้นมาด้วยวิธีนี้ นั่นคือมองดูจุดดาวบนฟ้า แล้วโยงเป็นภาพ หลังจากได้ภาพแล้ว ก็แต่งเรื่องเสียบเข้าไป
นักเขียนนิยายต้องมีวิธีคิดหลุดโลกแบบนี้ บ่อยครั้งก็ให้ปากกาพาไป เดินเรื่องไปโดยที่เราเองก็ไม่รู้ ไม่มีแผนมาก่อน วิธีนี้ก็อาจแต่งเรื่องแปลกๆ ที่น่าสนใจได้เหมือนกัน
ปล่อยให้ความคิดโลดแล่นไป
- 43
ดูเพิ่มเติมในซีรีส์
โฆษณา
- ดาวน์โหลดแอปพลิเคชัน
- © 2024 Blockdit
